Bolivya,Tarihi,Coğrafi Özellikleri | Coğrafya Bilgileri |
Bolivya Batı-orta Güney Amerika’da ülke.
Güney doğuya Paraguay, güneyde Arjantin, güneybatıda Şili, kuzeybatıda Peru ve Brezilya’nın kuzeyindedir.
Bolivya’nın Coğrafi Özellikleri
Yüzey şekilleri. İki bölge iyice zıtlaşır.
Doğuda, ovalar ve alçak yaylalar (ortalama olarak 200 m yüksl.) Bolivyası, Oriente’yi meydana getirir; Oriente, Paraguay nehrinden And dağlarının eteklerine kadar uzanır.
Akaçlama, kuzeyde Amazon ırmağının kollarıyla (Madre de Dios, Beni, Mamore; itenez), doğuda ve güneyde Paraguay ırmağı ve kollarıyla (Otuguis, Tucabaca, San Rafael) sağlanır.
Oriente’nin bu bölgesi henüz az tanınır.
Ama Bolivya özellikle bir And dağları ülkesidir.
; And sıradağları (Cordillera) Bolivya sınırları içinde en büyük genişliğe erişir ve kıvrımlı iki sıra dağ ile çevrili yüksek yayla görünüşü kazanır.
Şili ile sınırı çizen batı cordillera da yuKseK tepeler vardır (San Pedro [5 635 m], Ollagüe [5 364 m], Tacora [5950 m] ve Sajama [6520 m]); bunlar faal veya sönmüş volkanlardır.
Doğu Cordillera’sı, Oriente yaylaları üzerinde iyice yükselir; burada çoğu zaman kumtaşları ve şistler Cochabamba Valleinde olduğu gibi iç vadilerle oyuludur.
Tepeler, 4 000 m’nin üstünde yüksek bir yayla (Puna) meydana getirir; bu yüksek yaylayı, üzerinde buzullar taşıyan büyük volkanik dağ kütleleri keser (İllampu [6 550 m], Huayna Potosi [6 184 m], Mururata [6 183 m] ve İllimani [6 458 m]).
Her iki cordillera Altiplano’yu çevreler; Altiplano rüzgârlara açık, 100 000 km2 lik yüksek (4 000 m’nin üstünde) bir yayladır.
Doğu Cordillera’da derin boğazlar oyan birkaç akarsu, Altiplano’dan doğar.
Ama bu yayla, bütünüyle çok geniş bir kapalı havzadır.
Büyük alanlar, az veya çok süreli bataklıklarla («salar»lar) kaplıdır.
Bu bataklıklar Kuzey Afrika’daki sofların benzeridir.
gölünün sularını Desaguadero ırmağı Poopo gölüne taşır.
Poopo gölü de sonunda Uyuni bataklığına dökülür.
Bolivya’nın İklimi
İklim ve bitki örtüsü, iklim ve bitki örtüsü tropikal enlem değişiminin ve büyük yükseklik farklarının etkisindedir.
Oriente’nin iklimi sıcaktır, bu yüzden bazen Tropico adı ile de tanımlanır Bol yağmur alır.
Amazon bölgelerinde orman geniş alanlar kaplar, ama Beni’nin bir kısmı savanlarla örtülüdür.
Güneye, Chaco’va doğru ilerledikçe yağmurlar azalır ve yılın ancak birkaç ayında yağar.
Daha alçak bir orman, Paraguay ırmağıyla Santa Cruz And dağlarının alüvyonlu eteği arasında kalan ovayı kaplar.
Bolivya Tarihi
Bolivya veya Yukarı-Peru başlangıçta İnkalar imparatorluğunun bir bölümüydü; İspanyol hâkimiyeti altında, Potosi maden ocakları sayesinde bol miktarda gümüş üretti; o devirde Peru genel valiliğine bağlıydı.
1539’da Pizarro’nun bir yardımcısı, Pedro Anzurez, Charca’lara boyun eğdirdi ve eski Chuquisaca (bugün Sucre) şehrinde Cludad de la Plata adıyla bir sömürge kurdu.
Daha sonra Potosi (1545), La Paz, Santa Cruz (1557), Cochapamba (1570), Tarija (1574) şehirleri kuruldu.
XVII. yy.da cizvitler Chiquitos ve Moxos kabilelerinde dinî merkezler kurdular.
İspanyolların kurduğu çeşitli mahkemelerden dolayı Yukarı Peru’ya çoğunlukla «Charcasoturumu» adı verilirdi.
1776’da Yukarı Peru, La Plata genel valiliğine bağlandı, Peru’da isyan hareketleri Chuquisaca’da başladı.
Bir ayaklanmadan sonra İspanyol generali Goyeneche şehre girebildi (1809); ama Balcarce’ın yönetimindeki Arjantinlilerin akınına karşı koymak zorunda kaldı (1810-1811).
Belgrano kumandasında bir başka arjantin ordusu Goyeneche’yi 1813’de yendi; ama Belgrano da, Tucuman’a püskürtüldü.
1824 Aralığında Bolivar’ın yardımcılarından general Sucre, Ayacucho’da kesin bir zafer kazandı.
Chuquisaca’da 6 ağustos 1825’te toplanan kongre, Yukarı Peru’nun özgürlüğünü ilân etti.
Yukarı Peru, Bolivya cumhuriyeti adını aldı; bu cumhuriyetin başkanlığına Bolivar seçildi, Sucre de başkan vekili olarak onun adına 1828’e kadar hükümeti yönetti.
Sucre’nin yerini alan general Santa Cruz, Bolivya ile Peru’yu bir konfederasyon şeklinde birleştirmek istediği için Şili ile savaşmak zorunda kaldı ve Yungay bozgunundan (1839) sonra kaçtı.
Bundan sonra Bolivya tarihinde iki önemli dönem vardır.
1879’a kadar, isyanlar ve çeşitli hükümetlerin şiddet davranışları yüzünden Bolivya bir karışıklık ve anarşi devresi geçirdi.
1881’den günümüze kadar siyasi hayat daha düzenli geçti.
Ama Bolivya, topraklarının parçalanmasıyla sonuçlanan ciddi dış başarısızlıklara uğradı.
Nitratların keşfedilmesiyle birçok şilili maden arayıcının hücumuna uğrayan Atacama bölgesi yüzünden Şili ile arasında çekişme çıkınca, bir anlaşmayla (1866) 23° ve 25° enlemleri arasındaki bölgenin iki ülke arasında bölünmeden kalmasına karar verildi.
1879’da Peru’nun kendisini desteklediğini sanan başkan Daza, Atacama nitratlarının ihracatından vergi almak istedi; bu, uzun bir savaşın başlangıcı oldu.
Şili ordusu, Bolivya ve Peru’nun birleşik ordusunu ezdi; Bolivya 1884’te denize olan bütün cephesini (Antofagasta ve Atacama) Şili’ye bırakmak zorunda kaldı.
1903’te Petropolis antlaşmasıyla Bolivya, Brezilya’ya, tazminat karşılığında, kauçuğu ile ünlü Acre arazisini verdi.
1933’te Chaco sorunu, Paraguay ile bir savaşa sebep oldu; bu da Paraguay’ın zaferiyle sonuçlandı.
Barış 1936’da Buenos Aires’te imzalandı; bu barış Paraguay’ın topraklar üzerindeki isteklerini yerine getirdi.
,Böylece 1825’ten 1934’e kadar Bolivya, topraklarının yüzde 54’ünü kaybetti.
Birbirini izleyen bu yenilgiler güçlü milliyetçi devrimci partinin kurulmasına yol açtı.
Bu parti Cumhurbaşkanı Victor Paz Estenssoro’nun yönetiminde reformlara girişti, büyük şirketleri devletleştirdi (kalay madenleri, 1952), tarım reformuna başladı.
Deniz kıyılarını kullanıp kullanmama konusu Bolivya ile Şili’yi yeniden çatıştırdı.
1826’dan beri ülkeyi yönetenlerin on ikincisi olan 1938 Anayasası, 1944’te ve 1952’de değişikliğe uğradı.
Hükümet yetkisi, genel oyla dört yılda bir seçilen cumhurbaşkanındadır; cumhurbaşkanı ancak başkanlık süresinin bitişinden dört yıl sonra yeniden seçilebilir.
Aynı şartlarla atanan başkan vekili ölüm veya bir engel halinde başkana vekâlet eder.
Yasama yetkisi Millî meclisi meydana getiren iki meclis tarafından uygulanır.
İdare bölgelerini temsil eden Se-nato’da altı yıl için seçilen 27 üye, Millet meclisinde de dört yıl için seçilen 109 üye vardır.
Millet meclisindeki üyelerin yarısının seçimi iki yılda bir yenilenir.
J. Lechin’in Troçki’ci eğilimli devrimci partisiyle işbirliği yapan ve Muvimiento Nacionalista Revolucionario (Millî Devrim hareketi) tarafından desteklenen Victor baz Estenssoro hükümeti bir tarım reformu yaptı (2 ağustos 1953).
Ama kızılderililer angarya çalışmalarından kurtarılıp durumları düzeltilince köylüler ancak tüketim ihtiyaçlarına yetecek kadar ürün elde etmeye başladılar.
Bunun sonucunda ticareti yapılan ürünlerde azalma meydana geldi, üstelik kalay fiyatlarının ve millileştirilen madenlerde verimin düşmesi, bütün ülkenin İktisadî durumunda bir alçalmaya yol açtı; enflasyon gitgide daha ciddî bir durum aldı.
A.B.D. bir yardımda bulundu.
Ama 1956 başkanlık seçimlerinde M.N.R.’nin adayı Hernan Siles Zuazo, özellikle falanjist milliyetçilerin temsil ettiği sağ kanada karşı zafer kazandı.
Falanjist’lerin hazırladığı birçok ayaklanmaya ve sol kanatta gitgide kesinleşen bölünmelere rağmen 1960 seçimlerini yine M.N.R. aldı. Paz Estensoro yeniden seçildi.
Ama müzmin İktisadi ve mali sıkıntılar, ülkenin A.B.D.’ye bağımlılığını sürdürdü.
Bolivya’yı çökmekten ancak A.B.D. yardımı kurtardı.
M.N.R.’nin ılımlı davranışı ve yeni reformlar yapılmaması, solun bir darbe hareketine girişmesine yol açtı (şubat 1961); bu deneme bastırıldı.
Bununla birlikte eski destekleyicilerinin çoğu (özellikle Juan Lechin ve Siles Zuazo) tarafından terkedilen ve sağın hâlâ kuşkulu bir gözle baktığı Paz Estenssoro, 3 kasım 1964’te bir hükümet darbesiyle devrildi.
Bu darbeyi başkan vekili ve paraşüt birlikleri kumandanı general Rene Barrientos ile, ordu başkumandanı general Ovando yönetiyordu.
Kurulan karma koalisyon çok geçmeden bölündü ve J.Lechin yeni düzene karşı savaşa başladı.
1965 Mayısında Barrientos üretimi yeniden düzenlemek ve ücretleri düşürmek yoluyla kalay madenlerinde çalışan işçileri yola getirmeye girişti.
Lechin ve altmış sendikacıyı sürgüne gönderdi.
Barrientos’un iktidara gelmesini sağlayan çeşitli güçler ortadan kalkmıştı.
Barrientos önce başkanlığı Ovando ile paylaştı, sonra 3 temmuz 1966’da başkanlığa seçildi; bu başarısına M.N.R.’deki bölünmelerin çok yardımı oldu.
Ama Chaco kenarındaki bir gerilla merkezinin eylemleri (1967) Bolivya’nın siyasi .sorunlarını yeni bir biçimde ortaya atmak yolundadır.
Bu yeni direnme biçimi gerillaların eylemine katılmakla suçlanan fransız yazarı Regis Debray’ın yargılanması ve Che Guevara’nın savaşta ölmesiyle (ekim 1967) gözler önüne serildi.
27. IV. 1969’da general Rene Barrientos bir helikopter kazasında öldü.
Yerine geçen Siles Salinas 25.IX.1969’da general Ovanda Candia tarafından bir darbe ile devrildi.
