Karahanlıca Nedir,Dil Özellikleri,Morfoloji | Dil Bilimi |

Karahanlıca Nedir,Karahanlıların kullandığı Türkçe.

Eski Orhonca (Göktürkçe) ve Eski Uygurcanın bir devamı sayılan Karahanlıcanın klasik türk edebî lehçelerinin gelişmesinde büyük etkisi oldu, ilk İslâmî edebiyat dili olan Karahanlıca X. – XII. yy. lar arasında Kâşgar’da, Doğu ve Batı Türkistan’da yayıldı.

Karahanlıca kaynaklarda çeşitli adlarla anılmıştır: «Karahanlı-Harezm Türkçesi», «Karluk-Uygur Türkçesi» v.d. Kâşgarlı Mahmud’un «Hakaniye Türkçesi» adını verdiği bu edebi Türkçe, çağının en zarif ve ince bir lehçesi olmakla kalmamış, ayrıca türk hakanlarının da kullandıkları bir çeşit devlet dili olmuştur.

Kâşgarlı Mahmud, Karahanlıcayı konuşanlar arasında: Çigil, Yağma, Argu, Uygur, Karluk ve bunlarla birlik halinde bulunan diğer Türk boylarını göstermektedir.

Yusuf Has Hacib de Kutadgu Bilig’inde eserini «han tilinçe» yazdığını söyler.

Çağın arap ve fars bilginlerine göre ise, Karahanlıca «özlüğü ve sadeliği» ile, arap ve fars dillerine karşı direnmiş, bu dille ortak bir orta asya edebiyatı meydana gelmiştir.

Karahanlıcanın özelliklerini gösteren başlıca eserler: Kâşgarlı Mahmud’un Divanü Lûgat-it Türk’ü (Türk Dili Lügati) [1915-1917 ve 1939-1943]; Yusuf Has Hacib’in Kutadgu Bilig (Saadetli Olma Bilgisi) [2 cilt 1947-1959]; Edib Ahmed’in Atabet-ül-Hakayık (Hakikatlerin Eşiği) [1918 ve 1951]; Ashabı-Kehf (Yedi Uyurlar) v.d.

Karahanlıcanın Dil Özellikleri

Karahanlıca yazılmış metinler uygur ve arap harfleriyledir.

Fonoloji yönden Karahanlıca birinci aşamada «Uy-gur-Karluk» karması karakterini taşıyarak «d-z» unsurlarını geliştirmiş; ikinci aşamada ise «z-d» ye göre ayarlanmıştır.

Ayrıca bir de, Oğuz-Kıpçakça ile de desteklenerek gelişme göstermiştir.

Karahanlıcada uzun ünlülerin bulunduğu ileri sürülmektedir. Başlıca ünlü değişmeleri:

1.u (ü) > a (e): tutum > tutam; törümek (türemek) > türemek; kopurmak > koparmak v.b.

2.a > i: aşaç (kazan) > aşıç v.b.

3.ı > i: bıçmak > biçmek; bıçgı > biçki;iş > ıt > it v.b. Ünlü düşmesi, çeşitli benzeşme ve vurgunun yer değiştirmesi ile meydana gelmektedir: ötürü > ötrü; yanduru > yandru v.b. Ünsüzler arasında bu dönemde ortaya çıkan üç noktalı f (w) ünsüzü, başında üç nokta bulunan arapça i harfiyle belirtilmiştir.

Diğer bir önemli özelcik de -d-, -z.~ sesinin kesinleşmesidir: adak (ayak) > azak; kuduğ (kuyu) > kuzuğ gibi.

Karahanlıca Morfoloji

Karahanlıcada, isimden isim yapma eklerinden farklı olanlar şunlardır: 1. -çın, -çin: kökçin (mavi); 2. -dam > -dem: erdem (fazilet); birtem (uzun süre); 3. -dı > -di: öndi (birinci, öncü); 4. -kın -kin: kırkın (cariye); 5. -muk, -mük: karamuk (siyah ot); 6. -n: kölün (durgun su); 7. -han; tarhan (bir unvan); 8. -şın, -şin: kökşin (mavi); 9. -rak, -rek; kızrak (nadir); telimrek (çok).

Fiilden isim yapma ekleri içerisir.de belirtilmeleri gerekenler şunlardır: 1. -a-, -e-: atamak, bezemek (süslemek); 2. az-, ez-: kudazmak (mesut olmak); ulğazmak (ihtiyarlamak); 3. ar-, er-: tüzermek (düz olmak); üstermek (münakaşa etmek); 4. ga-, ge-: bulğamak (bulanmak); 5. sıra-, sire-: başsıramak (başsız kılmak); 6. ta-, te-; da-, de-: aldamak (aldatmak); istemek .b. Karahanlıcadaki isim çekim ekleri, Türkiye Türkçesine göre bazı değişiklikler gösterir. Genitif eki: -nü, -nin; nun, -nün; akkuzatif eki: -ğ, -g; -m, -ni; -ı, -i; -n; datif eki: -ka, -ke; -ğa, -ge; -a, -e (seyrek); ablatif eki: -da, -de; -ta, -te; -din, -din; -tın, -tin; *dun, -dün; -dan, -den (seyrek) v.d.

Yön eki -garu, -gerü; -ru, -rü; -ra, -re; -r; instrumental eki -n (ve -la, -le); eşitlik eki -ça, -çe.

Fiil çekiminde de Eski Türkçe fiil çekiminden gelen bazı unsurlar görülür: men aydaçı men (söyleceğim) bil-gey sen (bileceksin) v.d.