Kırgızlar Kimdir,Tarihi,Edebiyatı | Kültür,Tarih,Halklar|

Kırgızlar Hakkında Bilgi,Kırgızlar Kimdir,Orta asya’daki Türk boylarından güney sibirya’da yaşayan kuzeyli Türk grubundan halk.

Tarihte ataları Yenisey ırmağının yukarı boylarında yaşamaktaydı.

Kırgızların Tarihi

Yenisey Ostyaklarının bir devamı sayılan Dinlin’lerle, daha sonraları Hunlar ve Çinlilerle, karışık bir hayat sürdüler, M.S. I. yy.ın başlarında Hun birliğine katıldılar.

Zamanla, genişleyerek Orta Asya ile Tien-Şan arasındaki sahaya yerleşmeye başladılar.

Kırgızlar, çok eski çağlarda işgal ettikleri Tien-şan’da birçok kavimle karşı karşıya geldiler.

Çin, İran, Sogd, Doğu Türkistan gibi kültür bakımından zengin ülkelerin halklarıyla, kültürel ilişkilerde bulundular.

Hun imparatorluğunun yıkılışı üzerine, IV. yy.da büyük bir devlet kurdular.

Çin kaynaklarında bu devletin adı Hakas devleti olarak geçmektedir, imparatorluk, Baykal gölünden Tibet’e kadar uzayan bütün bölgeyi içine alıyordu.

VII. yy.da Göktürk devletine bağlanan Kırgızlar, birçok iç savaşlara katıldılar.

Göktürk yazıtlarında,Kırgızların bu iç savaşlardaki rolü anlatılır.

Suci yazıtının bir kırğız beyi adına dikildiği ileri sürülür.

Kırgızlar VIII. yy.da Uygurlarla birleşerek Göktürk devletini yıktılar.

Bir yüzyıl sonra da Uygur devletini yıkarak yönetimi ellerine geçirdiler.

Moğolistan ile Tien-şan bölgesindeki Kırgız devleti, X. yy.da Karahıtaylar tarafından işgal edildi.

X. Yüzyıldan sonra, yavaş yavaş Karahanlı devletine bağlanan Kırgızlar İslam dinini kabul ettiler.

Kırgız boylarına ait Balasagun ve Uzgen şehirlerinde, İktisadi ve kültürel faaliyet arttı.

Kırgızlar XIII. yy.da moğol istilasına uğradılar.

Timurlular zamanında Kırgızların yaşadığı bölge, Timur’un Çin’e karşı yaptığı savaşlara sahne oldu.

Bir ara Cungarya devletinin işgaline uğradı ve yağma edildi: Kırgızlar Yedi-Su eyaletinden çıkarıldılar.

Tarihi kaynaklar Kırgızları, Moğol imparatorluğunun en kabiliyetli savaşçıları olarak nitelendirmektedir.

Kırgızlar, 1606’dan 1642 yılına kadar, rus istilasına karşı amansızca mücadele ettiler.

Bu arada komşu Türk boylarıyla da birlik kurmaya çalıştılar.

XVIII. yy.da Orta Asya’da kurulan yerli Türk hanlıklarının boyunduruğuna girdiler.

Fakat 1860-1881 yılları arasında.

Kırgız ili bütünüyle Rusya’nın yönetimi altına girdi.

1936’da Kırgızistan Sovyet Sosyalist cumhuriyeti kuruldu.

Kırgızlar, Ruslarla yaptıkları savaşlarda Kazaklara benzediklerinden kazak kavim adını aldılar.

Rus istilasının Tien-şan’lara kadar uzamasından sonra gerçek Kırgızlar, bir ara Karakırgızlar veya V aş i Taşlı Kırgızlar adını da kullandılar.

Antropolojik tip yapısı bakımından Kazaklarla Kırgızlar arasında, herhangi bir fark yoktur.

Aralarına Kalmuklar da karışmıştır.

Çin ve bazı arap kaynakları, sırf dış görüşe dayanarak, Kırgızları, tipçe «sarı saçlı ve mavi gözlü» insanlar grubundan saymaktadır.

Kırgız Edebiyatı

Kırgızların lirik ve içli bir halk edebiyatları vardır.

Kırgız destanlarında, yüzyıllarca süregelen bağımsızlık mücadeleleri, «akın» adlı kırğız halk şairleri tarafından kopuzla dile getirildi.

Kırgız halk edebiyatında epik şiir ve nesir parçalarına comok, lirik şiir parçalarına da ır adı verilir.

Bu parçaları nakledenler, «comokçu, manasçı, ırcı, akıncı» gibi adlar alır.

Comokçular, genellikle hikayeci, masalcıdır.

Ayrıca küçük kahramanlık destanları da naklederler.

Manasçılar ise Kırgızların en ünlü destanı olan Manas’ı söylerler.

Ircılar türkü söyler, kendileri de icat ederler, içlerinde,her türden şiirler söyleyen, terennüm edenler de vardır.

Asıl halk şairi ve edibi durumunda olanlar, «akıncı»lardır.

Bugünkü kırğız yazılı edebiyatında akın adı, şairlere de verilmektedir.

Kırgızların, tamamıyla kendi boylarına mahsus edebi türleri vardır.

Bunlar arasında özellikle «kız çoban»lara mahsus «Bekbekey» ve «Saksakay» dikkati çeker.

Ayrıca «erkek çoban»lara mahsus bir de «Şırıldan» adlı türkü vardır.

Kırgızların, en çok sevdikleri halk edebiyatı türü, atasözleri ve deyimlerdir.

Şairler arasında moda olan «aytışlar» ise Türk saz şairleri arasındaki söyleşme yarışına benzer.

Bunlar yalnız iki halk şairi arasında olur.

Fakat daha çok şairin katıldığı «sermerden» türü de vardır.

Bunlar dışında kırğız hayatının bütün yönlerini konu edinen birtakım edebiyat türleri de vardır: hayat acılarından şikayeti dile getiren «arman», ayrılık acılarını işleyen «koştoşuu», düğünleri canlandıran «koşok». «Koşok» türküleri, hem düğünlerde, hem de ağıtlarda terernüm edilir.

Eğlencenin matemle birleştirildiği bu edebi tür, Kırgızlara mahsus olsa gerektir.

Kırgız halk edebiyatını yaşatan, «akmalardan Togolok Moldo, Abulkasım Cukatey, isak Şaybek, Toktogul Satılgan (1864-1933) anılabilir.

Kırgızistan Sovyet Sosyalist cumhuriyeti zamanlarda modern edebiyat gelişme göstermiştir.

Kırgızca

Türk lehçelerinden biri.

Kırgızca, bugün Kırgızistan ve rusya’da yaşayan kırgızların dilidir.

Kırgızca, Türk dilinin sınıflandırılmasında «Dağlı – Altay» grubuna girmektedir.

Üç tarihi dönem geçiren Kırgızcanın bugün üç ağzı vardır.

Kırgızlar arasında bugün kiril alfabesi kullanılmaktadır.

Özellikleri

Kırgızcada sekiz ünlü, yirmi ünsüz vardır, ünsüzlerden dar «i» ye «ı» dışında diğerleri uzun telaffuz edilir. Ünsüz değişmelerinde y->j- dikkati çeker: jol (yol) v.b.

Kelime içi -c-, -j- olur: ajal (ecel) gibi. F, v ve h ünsüzlerine yalnız yabancı kelimelerde rastlanır.

N sesi kelime başında düşer.

Kelime başı r ve l ünsüzlerinden önce bir ünlü gelir: ılanıpa (lamba) gibi.

Kırgızcada yabancı kelimeler dışında ünlü uyumu sağlamdır.

Morfoloji

Kırgızcada. kullanılan çeşitli tipteki ekler şunlardır: isimden isim türeme ekleri: -çı, -lık, -daş, -çık, -day (bulakday [pınar gibi]), -ke; -luu (taşluu [taşlık]), v.d.

Fiilden isim türetme ekleri: -n, -m, -gak, -oo, -uu (okuu [okuma]); Farsçadan alınan olumsuz önekler: bey- (beykabar [bihaber]), na- (narazı [razı olmayan]). İsim çekim ekleri: genitif eki: -nın (-nin, -nun, -nün, -din, -din, -dun, -dün, -tın, -tin, -tun, -tün); akkuzatif eki: -nı (-ni, -nu, -nü, -dı, -di, -du, -dü, -tı, -ti, -tu, -tü) datif eki -ga (ge, -go, -gö, -ka, -ke, -ko, -kö)\ lokatif eki: -da (-de, -do, -dö, -ta, -te, -to, -tö); ablatif eki: -dan (-den, -don, -dön, -tan, -ten, -ton, -tön).

Kırgızcada şimdiki zaman iki şekilde yapılır: ünlülü gerundium + şahıs zamiri: jazam (yazıyorum); -p’li gerundium + yardımcı fiil (turmak, oturmak, jatmak, jurmak): okupturam (okuyorum) gibi.

Geçmiş zaman (-dı, -di): bardım (vardım) v.b.; (-gan): okuganım (okudum) v.b.; (-çu): okuçumun (okudum) v.b. İstek eki -gay’-dır; çok az kullanılır.