Kıymetli Evrak Hukuku
Kıymetli Evrak Hukuku Kıymetli evrak.’ın özellikleri şunlardır.
a) kıymetli evrakta hak, senete mündemiçtir. Senette belirtilen hak ile senet birbirine bağlıdır. Böylece, hakkın ileri sürülebilmesi için senedin ibrazı ve devri için dc senedin teslimi şarttır.
Kıymetli evrakta mündemiç olan hak, senetten önce var olabileceği gibi (msl. anonim ortaklık pay senetleri), senet ile birlikte de doğabilir (msl. bono, poliçe, çek).
Kıymetli evrakın içine aldığı hakkın senetsiz ileri sürülememesi ve devredilememesi onu adi senetten ayıran önemli bir niteliktir.
b) kıymetli evrakta mücerretlik prensibi geçerlidir.
Senette mündemiç olan hak (msl. bonoda belirtilen 1 000 lira alacak) ile bu hakkın doğmasına sebep olan işlem (temel ilişki) arasında kural olarak bir bağlantı (illiyet) yoktur.
Yani, senedin düzenlenmesine sebep olan işlemdeki sakatlık, noksanlık veya bu işleme ilişkin defiler, borçlu tarafından senedi devralan iyi niyetli kişilere karşı ileri sürülemez.
Ancak, söz konusu mücerretlik, kıymetli evrakın bu üçüncü kişinin eline geçmesiyle başlar; taraflar arasında mücerretlik söz konusu değildir.
Diğer bir deyimle, kıymetli evrakın düzenlenmesine yolaçan (satım. kira, hizmet, ödünç v.d.) temel işleme ilişkin sakatlık veya noksanlıklar (defiler) ilk taraflar arasında yani, kıymetli evrak lehine düzenlenmiş olan alacaklının edeme talebine karşı, senedin borçlusu tarafından ileri sürülebilir.
Mesela, kumar borcu için verilen bir bono veya çekilen bir poliçenin borçlusu bu senetleri devralmış olan iyi niyetli üçüncü kişiye karşı, borcun, esasında bir kumar borcu olduğunu ve böylece bir alacak hakkı doğurmadığını ileri süremeyeceği ve borcu bu üçüncü kişiye ödemesi gerektiği halde; bono veya poliçenin ilk tarafları arasında kumar borcunun alacak hakkı doğurmadığı borçlu tarafından ileri sürülebilir.
Kıymetli evrakta mevcut bu mücerretliğin onun tedavül güvenliğini sağladığında ve dolayısıyla İktisadi fonksiyonu yapabilmesine hizmet ettiğinde şüphe yoktur.
Yukarıda belirtilen anlamda mücerretlik emre yazılı olan kambiyo senetlerinde (bono, poliçe ve çek) tam olarak vardır.
Bu senetler de, nama yazılıysa, yukarıdaki anlamda mücerretlik söz konusu olamaz; c) kıymetli evrak belli şekil şartlarına bağlıdır.
Kıymetli evrakın kapsamına giren senetlerin ihdası, devirleri, rehine edilmesi, kaybı halinde, kıymetli evraka bağlı hakkın korunması imkânı özel şekillere bağlanmıştır.
Kanunen belirtilen şartlara uyulmaksızın düzenlenen bir senet, kıymetli evrak olarak kabul edilemez. Keza, kanunen belirtilen şartlara uyulmaksızın yapılan devir veya rehin işlemi de hüküm ifade etmez.
Kıymetli evrak kapsamına giren senetleri çeşitli bakımlardan sınıflandırmak ve türlere ayırmak mümkündür:
1. temsil ettiği hakkın türü bakımından, kıymetli evrak kapsamına giren senetler, para (alacak) senetleri, emtia senetleri ve hisse senetleri olarak ayrılabilir.
Para (alacak) senetleri, bir miktar para alacağını (veya borcunu) temsil eden senetlerdir. En tipik örneğini kambiyo senetleri, yani poliçe, bono ve çek teşkil eder.
Emtia senetleri, emtia üstündeki bir ayni hakkı temsil eden senetlerdir. Bu ayni hak, emtianın doğrudan doğruya kendisinin (zilyetliğinin) verilmesini talep hakkı şeklinde olabileceği gibi (konişimento, makbuz senedi ve taşıma senedi) emtia üstünde rehin hakkı şeklinde de olabilir.
Varant ve ipotekli borç senedi gayrimenkul karşılık gösterilerek çıkarılan tahviller rehinli tahvilat. İrat senedi ise sahibine gayrimenkul mükellefiyeti garanti edilmiş bir alacak hakkı verir.
Hisse senetleri, anonim ortaklıkta esas sermayede bir payı ve bu paya bağlı pay sahipliği haklarını temsil eden kıymetli evraktır.
Bu arada «hisse senedi çıkarılancaya kadar» kaydıyla ihdas edilen ve hisse senetleriyle değiştirilebilen ilmühaberleri de anonim ortaklıkta payı temsil eden kıymetli evrak olarak saymak gerekir.
2. devir şekilleri bakımından kıymetli evrak, nama yazılı, emre yazılı ve hamiline yazılı kıymetli evrak olarak ayrılabilir.
Nama yazılı kıymetli evrak, belli bir şahıs adına yazılı olan, «onun emrine» kaydını ihtiva etmeyen kanunen de emre yazılı senetlerden sayılmayan senetlerdir.
Nama yazılı kıymetli evrakın tedavül kabiliyeti çok azdır. Bu tür kıymetli evrakta mündemiç olan hak, temlik beyanı ve senedin teslimiyle devredilebilir.
Temlik beyanı senet üzerine veya ayrı bir temliknameye yazılabilir. Fakat, ayrı bir temlikname düzenlenmesi halinde dahi, senede mündemiç hakkın devrinin tamamlanabilmesi için senedin devri ve teslimi şartır. Bu husus kıymetli evrak niteliğinin mecburî sonucudur.
Emre yazılı kıymetli evrak, iradi olarak, bir kimsenin emrine yazılı olan veya kanunen emre yazılı kabul edilen kıymetli evraktır. Poliçe, bono ve çek, makbuz senedi ve varant kanunen emre yazılı kıymetli evraktır.
Bu tür senetlerin nama düzenlenebilmesi için açıkça «emre yazılı değildir» kaydının senet üzerinde yer alması gerekir, iradi olarak emre yazılı düzenlenebilecek kıymetli evrak arasında konişmento, deniz ödüncü senedi, taşıma senedi sayılabilir.
Ancak «nama» veya «hamiline» yazılı olarak düzenlenebilecek olan ipotekli borç senedi, irat senedi rehinli tahvilat ve anonim şirket hisse senetleri emre yazılı olarak düzenlenemez. İster iradi ve isterse kanunî olsun, emre yazılı kıymetli evrak ciro ve senedin teslimiyle devredilebilir.
Tic. kn. md. 416/2’de nama ve hamiline yazılı olabilecek anonim şirket hisse senetlerinin cirosundan söz edilmektedir.
Ancak bu cironun temlik beyanı olarak mı, yoksa gerçek anlamda ciro olarak mı anlaşılması gerektiği hususu, uygulama ve doktrinde tartışmalıdır.
Hamiline yazılı kıymetli evrak, senedin şekil veya metninden hamili kim ise o kimsenin hak sahibi sayılacağı anlaşılan her çeşit kıymetli evraktır.
Bu tür kıymetli evrakın devri için, senedin teslimi yeterlidir. Çek, ipotekli borç senedi, irat senedi, rehinli tahvilat, hisse senetleri, tahviller ve intifa senetleri, hâmiline yazılı olarak düzenlenebilen kıymetli evrak türleridir.
Faiz ve temettü kuponları, kupon varakaları ve talonlar, nitelikleri gereği hâmile yazılı kıymetli evrak sayılır. Milli piyango biletleri de bu niteliktedir. Poliçe, bono, makbuz senedi ve taşıma senedi hâmiline yazılı olarak düzenlenemez.