Koşma Şiiri | Kültür,Sanat,Edebiyat |
Koşma Şiiri , Türk halk edebiyatının en yaygın türüdür.
Kendine has bestesi vardır.
Sayısı genellikle üç ile beş arasında değişen dörtlüklerden meydana gelir.
Dörtlük sayısı altı, yedi, sekiz, dokuz, onu bulan koşmalar da vardır.
Koşmaların, ezgilerine ve yapılarına göre değişik çeşitleri vardır.
Ezgilerine göre koşma çeşitleri: acem koşması, kerem, kesik kerem, cevheri, ankara koşması, elpük koşması, yelpük koşması, bayındır koşması, sivrihisar koşması, sümmâni, cem koşması, bülbül koşması, topal koşma.
Yapılarına göre koşma çeşitleri
1. Düz koşma. On bir heceli ve kafiye düzeni abab / cccb / dddb şemasına uyan koşma tipidir.
2. Yedekli Koşma Nedir: iki biçimi vardır:
a) koşma beyitlerinin arasına aynı kafiyede bir bayatı (mâni) kıtası veya yedi heceli kıtalar girer.
b) yedekli beşli koşma: hece ölçüsünün sekizli kalıbı iledir. Her bentte iki kıta bulunur, ilk kıta beş, ikinci ve yedek sayılan kıta dört mısralıdır. Şeması: aaabb/cn cn/çççdd/cncn/eeeff / c n c n.
3. Musammat Koşma Nedir : her mısraın birinci ve ikinci kısımları birbiriyle kafiyelidir (bazı mısralarda hece sayısı değişik olabilir).
4. Ayaklı koşma; ilk dörtlüğün birinci ve ikinci beyitleriyle, öteki dörtlüklerin sonlarına beş heceli «ziyade» eklenmesiyle meydana gelen koşma.
5. Zincirbent ayaklı koşma: ziyadeleri zincirleme tipindeki koşmalara ulanan koşmadır.
6. Zincirleme Koşma Nedir: her dörtlüğün son mısraındaki kafiye kelimesi bir sonraki dörtlüğün ilk mısraının başında tekrarlanan koşma.
7. Koşma – şarkı: her dörtlüğünün son mısraı aynı olan koşmadır. (Bu tür koşmalara türkü de denir.)
Koşmanın yerleşmiş biçimi, hece ölçüsünün on birli kalıbına uyanıdır. Ancak, beş, altı, yedi, sekiz veya on heceli koşmalar da vardır.
On birli kalıbın dışındaldlere de koşma denilmesi, ahenklerinden dolayıdır. Hecenin on birli kalıbı dışındaki parçalara koşma diyebümek için, o şiirin koşma havasıyla söylenmiş olması gereklidir.
Koşmanın müzik itibarıyla kuruluşu şöyledir
1 çoğunlukla sazla, oldukça belirli bir ritme uygun ve daha çok oyun havası karakterinde bir giriş.
2. sözlü bölüm:
a) sözün ritmini yakından izleyen kuru bir resitatif dördüncü dizeye kadar devam eder, karar perdesine doğru sazla birlikte daha belirli bir ritme dönerek, karara varır.
b) aynı nitelikte bir resitatif melodiyi askıda bırakır ve saz aranağmesi (burada giriş melodisidir) melodiyi karara götürür.
c) sözlü bölüm yine resitatif ve yine askıda kalır, melodiyi saza bırakır.
3. ikinci ve üçüncü mısralar arasında kısa bir saz nağmesi veya «aman, of» gibi kelimeler. Ayrıca koşmanın müzik yapısında şu özellikler de görülür.
a) söze başlarken ve bitişte yine «aman, of, efendim» gibi kelimeler de gelebilir.
b) birçok koşmada resitatif karakterinin bulunmasına karşılık, bazılarının da tempo giusto ile söylenilen raks (oyun) melodileri olduğu görülür.
c) koşma, çoğunlukla sayılı perdeler üstünde dolaşan bir melodiyle söylenir.
ç) bazı koşmalarda (msl. topal koşma, sivrihisar koşması) serbest ritimli ve resitatif niteliğindeki söz bölümü bittikten sonra, melodinin bir oyun havasına geçtiği olur.
d) bazı alevi topluluklarında «ayini cem»e bir koşma ile başlanır; dört saz biraraya gelerek (buna sazları koşmak denir) birlikte bir «öğüt demesi» okunur bu deme, koşma adını alır.
Saz şairlerinin malı olan, XV. yy. ve daha önceki devreye ait koşmalar bugüne kadar gelmediği halde, tekke edebiyatı mensuplarının koşma biçiminde yazılmış şiirleri vardır.
XV. yy. tasavvuf şairi Emir Sultan’ın bir kısım şiirleri koşma biçimindedir.
Ayrıca Şeyyad Hamza (XIII. yy.)» Aşık Paşa (XIII.-XIV. yy.). Yunus Emre (XIII. yy.) gibi şairlerin de koşma tipinde şiirleri vardır.
Halk şiirindeki koşma, divan şiirindeki gazelin karşılığı sayılabilir.
Divan şiirinin ağırlık noktası gazel olduğu gibi, aşık edebiyatının temeli de koşmadır.
Gazel de, koşma da lirik duyguların aracıdır.
Koşma, genellikle sevgiyi, tabiat güzelliklerini, gurbet acısını, özlemleri dile getirir.