Solungaç Nedir?
Solungaç Nedir,(solunmak’tan solun-gaç). Zool. Yeni. Suda solunuma yarayan organ.
Solungaç kapağı kemiği, balıkların solungaç kapağını meydana getiren üç kemik parçasından her biri.
Bacak solungacı, önayaklı kabuklularda göğse bağlı bacakların eklem yerinde bulunan solungaç.
Basit hayvanlarda, tek hücrelilerde solunum bütün vücut yüzeyiyle sağlanır. Çok hücreli canlılarda birçok değişik durum görülür:
1. Bazılarında deri ince, çıplak, gazlar için geçirgen ve nemlidir (su hayvanlan veya derisi yapışkan sıvı salgılayan canlılar). Bu durumda solunum deri yoluyla sağlanır ve bu çeşit solunuma deri solunumu denir (süngerler, selentereler, kurbağalar).
2. Bazılarında ise deri kalın ve kurudur; derinin üzeri bağa, kabuk, pul, tüy veya kıllarla kaplıdır; bu çeşit deri örtüsü gaz alışverişine engel olur. Bu durumda solunum, çıplak ve geçirgen kalan bazı belli yerlerde, yüzeyini artırmak için vücudun içine doğru çukurlaşan ve dal budak salan (akciğerler, trakeler) veya vücuttan dışarı doğru çıkarak dallanan (solungaçlar) organlarda yer alır.
Çıkıntılı ve nazik organlar olan solungaçlar ancak su hayvanlarında bulunabilir, çünkü suda kuruma tehlikesi yoktur. Onun için suda yaşayan derisidikenlilerde, yumuşakçalarda, kabuklularda, böcek kurtçuklarında deniz solucanlarında, balıklarda ve kurbağa yavrularında (iribaşlar) solungaç solunumu vardır.
Deniz solucanlarının (serpula, sabella, terebella) solungaçları sorguç şeklinde dizili teller halindedir.
Yumuşakçalarda solungaçlar, vücudun şekline ve durumuna göre çok değişiktir. Yassı solungaçlılarda solungaçlar, tellerden oluşma lameller halindedir; karındanbacaklılarda tüy şeklinde serbest, kafadan saçaklılarda gene tüy şeklinde, fakat hayvanın karın tarafında bir kese içindedir.
Kabukluların solungaçları bacaklara ve dolayısıyla hareket organlarına bağlıdır. Bacaklar hareket ettikçe oksijen yüklü suyun tazelenmesini sağlar.
Böcekler, çok ayaklılar, örümcekler trakelerle solunur; fakat suda yaşayan bazı böcek kurtçuklarında (özellikle günlük böceklerin kurtçukları) solunum, trake solungacı denen lam veya püskül şeklindeki özel organlarla ve suda erimiş hava ile olur.
Bunlarda suda erimiş oksijeni almak için damarlarda dolaşan kana ihtiyaç yoktur, bu çeşit solungaçlara oksijen trakelerdeki havadan geçer.
Balıklarda solungaçlar, solungaç yaylamın üzerinde iki sıra dizili bir sürü telden meydana gelir. Bir sazanda toplam olarak 2 000’den fazla tel bulunur. Kemikli balıklarda solungaçlar solungaç kapaklarının altındaki bir çift solungaç boşluğunda yer alır. Su ağızdan girer solungaç kapaklarının arka tarafındaki yarıklardan çıkar.
Kıkırdaklı balıklarda (taşemen, köpekbalığı, vatoz) solungaç kapağı yoktur; solungaçlar ayrı yarıklardan dışarıya açılır. Kurtçuk, yani iribaş halindeyken kurbağaların yavrularında da suda yaşamayı mümkün kılan dış ve iç solungaçlar bulunur.
Daha sonra solungaçlar soğurularak yok olur. Bununla beraber bazı amfibyumlarda (mağara semenderi, aksolotl) solungaçlar bütün ömür boyunca kalır.
Solungaç yarıklarını birbirinden ayıran ve solungaçlara desteklik eden solungaç yayları balıklarda devam eder, fakat diğer omurgalılarda az veya çok kaybolur.
Bunların kalıntılarına veya izlerine kulak kemikçikleri, gırtlak kıkırdağı v.b. şeklinde rastlanır. Solungaç yaylarının birbirine iyi kaynama ve kazara aynen kalması sonucunda kurdağızı, tavşandudağı, deri kistleri v.b. çeşitli kusurlar ortaya çıkar.
Solungaç Yarıkları Nedir
Solungaç yarıkları, doğrudan doğruya yutak boşluğuyla dışarıya açılan deliklerdir. Basit yapılı omurgalıların gelişmesi sonucunda, yatıkların kenarında, solungaç yaylarının üzerinde yaprak şeklinde (solungaç yapracıklar), bol damarlı uzantılar belirir ve bunlar kanın temizlenmesini sağlar.
Balıklarda solungaç aygıtı suda solunum yapmaya uygundur. Memelilerde aynı aygıt, gerilemekle beraber, eklentileri bakımından önemlidir. Boyunda görülen bazı urlar solungaç izlerinin kalıntılarından veya sonradan bunların gelişip büyümesinden ileri gelir (branşiyom).